«Ki pou fer ek kreol kan fini HSC?» Finn trouv sa kestion-la plizir fwa lor bann rezo sosio depi ki deba lor lansegnman Kreol Morisien (KM) dan Higher School Certificate (HSC) inn lanse ankor enn fwa. Ena bokou dimounn panse ki KM enn langaz tro restrin pou ki li donn enn louvertir lor Lemond. Me lane apre lane, ena enn konsta ki resorti: ena enn lintere grandisan ek enn demann pou KM o nivo nasional ek internasional. Me mem avek sa bann oportinite krwasan-la, konba-la pa pe paret fasil akoz enn lot argiman ki deplizanpli dan deba : bokou dimounn gagn difikilte pou lir, ek sa li atribie a enn mank labitid.

An se moman, deba santre otour KM alafin lekol segonder. Me aprann KM depi bann ti klas ena so lavantaz osi. Lionel Lajoie, enn zenn militan ki pe menn enn konba pou ki KM gagn rekonesans ki li merite dan nou sosiete, explike ki «nou bizin konpran lobzektif aprann enn lang, li pa zis pou gagn enn travay apre. Laprantisaz nou lang maternel konport lezot lobzektif». Kapasite lekritir ek lektir pou pli striktire avek laprantisaz KM. E li pou pli fasil akoz li enn langaz ki bann zanfan-la deza metrize. Apre, aprantisaz bann lezot lang etranze pou vinn pli sinp. «Apel sa transfer pozitif. Bann zanfan-la pou konpran ki ena deza e ki sanze dan langaz zot pe aprann la par rapor a striktir KM». Li osi dir ki aprann KM pa vedir pou aret aprann ou deles bann lezot langaz, me sa pou ed ou akerir bann meyer konpetans lingwistik.

Eski tousala vre dan larealite? Sertennman, réponn enn tradiktris ek profeser morisien, ki travay ek langaz espaniol, mandarin, angle e KM, ek ki pe fer so Master dan Londres. «Dan klas mandarin, bann zelev ena plis konfians an zot kan servi nou lang maternel pou explike. Zot poz kestion pli fasilman. Servi KM inn rann sa lang-la pli abordab, alor ki komansman li ti pe paret konplike.» Li osi dir ki linportans KM, li pa aret a bann dout ki exprime dan klas. Lor enn plan pirman lingwistik, li ti pe servi lexanp KM so gramer pou montre lir mandarin akoz de langaz-la ena bann similarite. «Par exanp, pena konzigezon dan mandarin. Nou servi bann prefix pou sitie verb-la dan letan, parey kouma dan kreol nou ena ‘pou’, ‘ti’ ek ‘inn’.»

Enn lot similarite, se repet enn verb pou donn li enn lot sans, kouma «lir lir» ou «mars marse». «Mo ti ena bann zelev ki ti bann franse monoleng. Zot ti pe gagn bokou plis difikilte ki bann zelev morisien pou konpran gramer mandarin.» Dayer, dan so cour, sa profeser-la ti pe servi bann son fonetik KM pou fer so bann zelev familiariz zot ek bann son ki ena dan mandarin. Li dir ki bann zelev-la ti rapel sa bann lexanp-la pli fasilman ki kan li ti pe servi lexanp angle ou franse.

Bann loportinite ki nou pe neglize

Me sa tradiktris ek profeser-la presize ki KM, li pa zis enn sipor pou aprann bann lezot lang. Li ofer bann loportinite ekonomik bien vast. Dayer, se so repons a kestion itilite KM dan HSC. «Wi, KM li enn lang minoriter. Me kan nou konbinn li ek bann lezot lang, li kre bann skill set ki kapav bien likratif.» Li servi so prop lexanp pou soutenir seki li dir. So bann reveni ki linn gagne ek so bann travay (asosie KM ek mandarin) inn finans 50% so letid. Linn osi travay lor bann tradiksion bann text espagnol an KM. «Ti bann text prinsipalman akademik, politik ek literer. Mo ti tradir an KM bann text enn ekrivenn mexikenn pou enn magazinn politik lagos ki ti pe rod tis bann lien ant bann pei ‘Sud Global’.»

(Pou Nanda Pavaday, oter liv Tizistwar nou pays, enn mo li avan tou enn zimaz ki kre enn lemosion kouma lekter-la trouv li.)

Me Lespagn ek Lamerik latinn pena bann lien ekonomik for ek Moris. Bann text komersial pli rar. Par kont, ek Lasinn, sitiasion-la diferan. «Lasinn ena enn gran lintere ekonomik ek Moris. Mo’nn gagn bann text komersial. Ena inpe lane de sela, mo ti kolabor dan enn proze tradiksion ek konsiltasion ek enn liniversite dan Pekin. Sa liniversite-la ti pe rod ogmant so baz de done lingwistik dan Lafrik de lest, parmi ena KM.» Sa bann tradiksion-la mwin kouran ki bann travay espaniol ou mandarin ver angle, me so lapey bien pli for. «Kat fwa plis. La nou pe koz bann tarif $ 100 (anviron Rs 5 000) par paz pou enn tradiksion pa tro teknik de mandarin ou espaniol ver KM.» Pou enn tradiksion de sa ban lang-la ver angle, pri-la tourn otour $ 25 par paz. «Li bien pli ser akoz KM konsidere kouma enn lang rar ou ‘niche’ par bann kliyan ki pa morisien. Dayer, se enn bann kontradiksion santral ki konsern bann lang minoriter dan domenn tradiksion. Mem si demann feb, travay ‘ad hoc’-la pey bien ser.»

Konsernan bann loportinite karyer ek letid, ena plizir opsion. Ena domenn lingwistik net, lalwa, listwar, relasion internasional, letid afrikenn, tourism, zournalism, kominikasion ek marketing (text pli lwin). Sa lalis-la li pa egzostiv (exhaustive).

Diplomasi

Pandan ki bann deba lor lansegnman KM pa pe fini dan Moris, sa profeser-la dir ki linn gagn bann etidian britanik ek sinwa kinn aprann KM alor ki zame zot inn viv Moris. Ena plizir rezon kifer zot interese ek KM. Li ti ena enn etidian angle ki ena bann orizinn morisien ki ti pe anvi rekonekte ek so bann rasinn. Ena bann lezot etidian lingwistik kinn aprann par kiryozite intelektiel. «Parmi bann etidian sinwa, mo’nn remark mem tandans. Apre, ena bann ki ti interese pou vinn diplomat. Ti ena enn etidian sinwa 22 an ki ti pe anvi poste dan Lafrik. Li ti pe aprann swahili osi.» Dayer, sa garson-la ti etone kan li ti dekouver ki ena enn yerarsi lang dan Moris kan li ti vinn an vizit an 2023.

Enn problem zenerasionel

Enn bann argiman ki minister Ledikasion inn avanse, se mank text an KM pou etidie dan lekol. Me sa argiman-la ine refite bien vit, akoz bann text-la existe. Selma, difikilte-la depas kad skoler. Bokou dimounn dir ki zot gagn difikilte pou lir KM. Sa problem-la li reel, rekonet Lionel Lajoie. Me paradoxalman, ena plizir travay an KM inn fer sikse. Sa explike par enn diferans zenerasion. «Nouvo zenerasion ena enn lapros diferan. Mélanie Pérès so bann travay inn gagn ene gran sikse. Ena liv lor Kaya ki Creole Speaking Union inn fer ek kinn bien marse. Sa prouve ki tem enn travay li osi inportan, akoz si dimounn interese, zot pou vin ver li.» Lalang pena lezo inn konn sikse osi e inn ena plizir reinpresion.

Pou revinn a difikilte lektir, Lionel Lajoie explike ki «nou bizin gard an tet ki bann dimounn ekrir kreol depi plizir lane, me dan enn fason bonavini. Apre, nou tou pas 14 an aprann angle ek franse dan lekol, me bien tigit dimounn metriz li. Donk, fas a enn lang ki nou pann servi zame, li evidan ki pou gagn difikilte.»

Literatir: mo ek zimaz

Lionel Lajoie kategorik: bizin ena literatir dan nou lang maternel, li primordial. «Souvan, nou anvi retrouv nou dan bann liv ki nou lir. Mwa, mo enn fan John Green. So bann travay tourn otour klas moyenn dan Lamerik. Li difisil pou nou idantifie nou a bann personaz dan zistwa- la. Par kont, Misyon Garson, ki Lindsey Collen inn ekrir, enn liv ki pou koz a bann zenn garson morisien ki pe grandi dan Moris. Ena sa kote otentik-la ki bann lekter rode.»

Me pa zot tou ki partaz sa lavi-la. Nanda Pavaday, oter liv Tizistwar nou pays, kinn fer sikse nivo nasional ek internasional, ena enn lavi pli nians ki baze lor so prop lexperyans. Linn gard mem tit pou version angle so liv, kinn gagn enn gro sikse dan Lind. «Mo ti pe anvi met tit-la Tales of simpler times dan koumansman. Me li pa ti pe kole, li pa ti pe donn mem lemosion. Mo’nn desid gard mem tit an angle.»

Sa demars-la inn kontribie dan sikse so liv akoz tit-la ranpli ek enn lotantisite lokal ki pa kapav tradir. Me tou tit so bann zistwar an KM : Lavey lané, Move zer, Linet parbriz, Siro zanana… «Sa bann tit-la evok bann lemosion. Se bann mo ek lexpresion ki nou tou kone, nou tou inn tande, nou tou inn viv.» Me so liv pa an KM, ek tou so bann zistwar lokal. Li rakont bann zafer sinp ki tou Morisien fer ek ki ankre dan nou folklor: kwi roti ek konsolid lakaz kan ena siklonn, zwe football dan lari ziska tar. Ou bien reaksion fas a lamor, ou kraz masala lor ros kari.

«Dan bazar, bann marsan dimann mwa kan mo pou tir mo deziem liv. Enn dadi ti pe lir mo liv dan lopital. Mo ena enn kamarad sikolog dan Langleter kinn dir mwa enn so bann pasian, ki enn morisien pena lakaz, inn koz mo liv ek li.» Tou so bann lekter inn dir mem zafer. So bann zistwar inn fer zot vwayaze, inn fer zot rapel bann lemosion ki ti kasiet. Bann lekter ki pa morisien inn dir zot inn dekouver Moris kouma ti ete lontan e zot inn konpran kouma lavi ti ete sa lepok-la. Tousala an franse ek angle.

Rezon kifer linn fer sa swa-la, li sinp. Pou Nanda Pavaday, enn mo li avan tou enn zimaz ki kre enn lemosion kouma lekter-la trouv li. «Par exanp, kan mo ekrir ‘grand-père’, li toutswit kre zimaz enn vie misie pe asize anba lavarang ek so zournal. Me kan ekrir ‘granper’, li diferan. Lekter-la bizin fer enn zefor pou konpran mo-la. Li frenn bann lemosion. Kan linn lir li, linn konpran, me li gagn zimaz-la natirel. Li pena mem lemosion.» Mem zafer ek dipin mezon. «Mazorite lekter inn touzour ekrir ‘maison’. Donk, kan ekrir ‘mezon’, li demann mem zefor, ek sa kass flo lemosion ek zimaz mantal ki kre par lektir.» Nanda Pavaday explike ki so liv inn konsewvar dan enn manier pou fer so bann lekter vwayaze. Bann zistwar-la koumans ek Nouvel an ek fini avec lamor so papa, ki enn personaz ki aparet souvan dan so bann zistwar. «Ena enn kontinwite. Asterla, si ena enn eleman ki frenn lektir, bokou bann lekter pa ti pou kapav apresie travay ki mo ti pe rod fer ek senti bann lemosion ki mo ti pe anvi donn zot.»

So linstin pa’nn tronp li. So liv inn vwayaz dan kat kwin Lemond. Ena kinn dir se enn vwayaz dan letan. Ena lezot inn dir zot inn dekouver enn lepok ki nepli existe. Bann tipti ek bann gran inn koz enn lektir kinn resof zot leker dan liver ek inn met plis kouler dan zot lete.

Otantisite

Tou bann ekrivin pena mem formil pou ariv a sikse. Lindsey Collen ti ekrir Misyon Garson an 1994. Sa roman inisiasion-la an kreol, me linn ekrir avan gagn KM standar. Kifer linn desid swazir kreol? «Akoz mo pa ti ena lot swa. Zistwar-la ine paret koumsa. Li evok bann realite lokal ki pa kapav exprime dan enn lot lang.» Zistwar-la swiv bann lavantir enn zenn garson dan enn vwayaz trwa zour dan Moris. Bann tem ki aborde dan liv-la, se linportans rezilta lekol, swisid, lapenn pandi ki ti vote pou bann trafikan ladrog ek ki premie viktim ti pou enn zenn fam ki sorti Lind, gandia ki servi dan bann ritiel ek proximite bann garson avek zot mama mem apre maryaz. Li rapel ki tradiksion an angle sa liv-la ti ase difisil.

Komansman, liv-la ti pou bann adolesan. Me mem bann adilt inn sot lor la. «Bann ki ti ena labitid lir kreol inn dir mwa premie fwa enn liv inn koz direk ek zot bann lemosion. Bann lezot ki pa abitie lir kreol, Rajini Lallah ti pe dir zot pran enn semenn lir 25 paz. Zot tou inn revini apre enn semenn, zot ti fini liv-la.»

Pa difisil pou aprann

Lionel Lajoie dir ki mem pou bann zenerasion ki pann konfronte a KM, li pa difisil pou aprann. «Zis bizin konpran bann baz-la. Par exanp, let ‘e’ pronons ‘é’ e kontrerman a angle ek franse, li enn lang bien fonetik. Pena let ki pa prononse.» Problem laprantisaz-la pe disparet tigit-tigit, sirtou depi ki KM inn propoze an School Certificate. Dayer, mem Nanda Pavaday ena proze pou tradir so liv an KM. «Kan mo liv ti sorti 4 an de sela, pa ti ena otan lintere pou KM. Me zordi, sitiasion-la diferan. Ena enn pli gran lexpozision a KM. Sa kinn amenn mwa pran sa desizion-la asterla.»

(Liv lor Kaya ki CSU finn fer e ki finn bien marse.)

Kominikasion vs pas mesaz

Dan domenn kominikasion, KM inn fer bokou progre. Lionel Lajoie fer nou rapel ki ena bann mark kinn kre lor fondasion bann expresion lokal. Profeser ek tradiktris-la explike ki enn bon metriz KM ek enn diplom dan kominikasion kapav bien likratif dan domenn kominikasion politik, relasion piblik ou piblisite. Li sit bann lexanp piblisite Durex ek Quincaillerie Bric. «Zot metriz KM, bann zedmo ek zot retorik rann zot bann piblisite for ek efikas. Sa ramenn lavant.» Me problem labitid lir KM-la touzour persiste.

Avan li vinn enn oter a sikse, Nanda Pavaday inn pas plizir dizenn lane dan domenn kominikasion ek li a lorizinn bann kanpagn kinn mark tou zenerasion, parmi «Mo vwazinn so belser». Li dakor ki KM kre enn lien avek piblik, me li osi dir ki lobzektif kominikasion, se fer pas enn mesaz pli vit ek pli efikasman posib. Lor bann rezo sosio, li pa poz enn problem. «Me nou pran lexanp mot ‘Banane’ lor enn billboard. Enn dimounn ki pe pase dan loto, li pou konpran ki se ‘Banané’ kan li trouv sa premie fwa? Akoz touletan linn asosie ‘Banane’ a enn fri.»

Ena enn solision? Lionel Lajoie panse ki li bien sinp. «Bizin ki tou bann ki inflians langaz, bann media ek bann piblisiter, pran konsians zot rol. Bann media souvan servi ‘é’ pou fasilit lektir. Bann parti politik servi bann slogan kreol, me avek grafi franse. Tan ki zot tou pa zwe zot rol kouma bizin, piblik zame pou abitie, ek li pou difisil avanse.»

Retrouvez la version française du texte